‘Behalve vaardig ook waardig en aardig zijn’, is het ideaal voor leerlingen zoals dat wordt verwoord in het advies Onderwijs2032 (Hoofdlijn Advies: Een voorstel, pagina 5). Maar welke beelden moet je daar bij hebben? Het verschil tussen de eerste twee is meestal goed uit te leggen. Vaardig gaat over zaken als lezen en schrijven, aardig gaat over goed gedrag. Maar wat is het verschil tussen ‘aardig’ en ‘waardig’?
Bovenstaand woordenspel is een populaire verwoording van de driedeling in doeldomeinen van Gert Biesta: Kwalificatie (vaardig), Socialisatie (aardig), en Personificatie (waardig). Ik ga op zoek naar de betekenis van deze begrippen.
Verschillend
Want kennelijk is er verwarring. Het beeld leeft dat alles wat
niet met de kennis- en vaardigheidskant te maken heeft onder ‘soft skills’ gevat kan worden. Socialisatie en personificatie worden dan teruggebracht tot één categorie. Iemand zei tegen me: je kunt toch (net als in het bedrijfsleven) dingen als ‘je netjes gedragen’, ‘voorkomend en vriendelijk zijn’ gewoon trainen? En nog succesvol ook!
Vriendelijkheid
Het antwoord op de vraag is of je
aardig en
waardig op deze manier in één keer bij elkaar kunt nemen is duidelijk: nee, dat kan niet. Ik probeer het uit te leggen aan de hand van de eigenschap vriendelijkheid. Je kunt zeggen dat iemand zichtbaar vriendelijk is als hij de ander aankijkt, de ander soms toelacht, met zijn hoofd knikt, bevestigende bewoordingen gebruikt en zo kan je nog een paar zichtbare dingen noemen. Deze uiterlijke gedragingen zijn te oefenen en in die zin is er sprake van een aardigheid die je in termen van ‘skills’ kunt onderbrengen. Zo kun je een caissière leren om vriendelijk te zijn.
Innerlijk en uiterlijk
Het zal evenwel voor iedereen duidelijk zijn dat je daarmee de betekenis van ‘vriendelijkheid’ niet hebt gevat. En dat komt natuurlijk omdat dit een innerlijke categorie is. Vriendelijkheid is niet een optelsom van zichtbare gedragingen maar het vermogen om in bepaalde situaties anderen op een bepaalde manier te bejegenen. Het is een houding (vakterm ‘attitude’), waarvan de omschrijving te geven is als een ‘geneigdheid om in een bepaalde situatie met bepaalde emoties, met bepaalde gedachten en met bepaald gedrag te reageren’. Een houding heeft te maken met je hart, met je wil, met keuzes die je maakt om de neiging die je al hebt te versterken of te verzwakken. Het verschil tussen een vaardigheid en een attitude is dat het een getraind kan worden en het andere niet. Een attitude wordt niet getraind (van buitenaf) maar gevormd (van binnenuit). Een geneigdheid om op een bepaalde manier te reageren, kun je wel uitlokken en versterken maar niet beheersen. Dat is iets wat een persoon zelf doet.
Verlangens wakker roepen
Dat betekent iets voor het onderwijs. In het onderwijs moet je attitudes niet proberen te kneden, zoals met het beeld van een pottenbakker uitgedrukt wordt. Het werkt anders. Het meest krachtig wordt er gevormd door het voorbeeld. Gevormd worden betekent dat je de goede voorbeelden ziet, die in jou als leerling de juiste verlangens wakker roepen: ‘zo wil ik het ook gaan doen’. Waar de leerling naar verlangt, moet hij ook naar gaan streven, zichzelf er in gaan oefenen. In het onderwijs moet je dus ook situaties aanbieden waarin dit oefenen mogelijk wordt.
Vriendelijkheid
Stel dat je in een opleidingsroute ‘Handel’ (VMBO of MBO) iets wilt doen met ‘vriendelijkheid’ als een belangrijke basisattitude, dan is het denkbaar dat je een simulatiespel doet waarin iemand de klant en een ander verkoper is. Je brengt dan de leerlingen dus in een situatie waarin vriendelijkheid belangrijk is. Je neemt een video op en gaat dan met elkaar in gesprek over hoe vriendelijk de leerling was. Wat zie je gebeuren? Hoe is het om vriendelijk te zijn? Hoe is het om vriendelijk bejegend te worden. Is er verschil tussen echt vriendelijk zijn en net doen alsof? Merkt de ander dat? En wat deed je vriendelijke klasgenoot, wat je ook zou willen doen? Welk voorbeeld wil je navolgen?. Maar hier kun je het dus niet bij laten. Want vriendelijkheid blijkt niet alleen in een verkoopsituatie. Een houding komt op allerlei manieren tot uitdrukking. Je kunt een attitude ook oefenen in een life-situatie die zich iedere dag voordoet? Wat te denken over het binnenkomen van de les? Wat te denken over de ander bejegenen in het trappenhuis?
Christelijke attitudevorming
Attituden zijn niet kneedbaar, zo beweerde ik. Maar er is nog een andere kwestie die voor het christelijk onderwijs nog belangrijker is, misschien wel de lastigste. De christelijke deugden zijn niet vruchten van eigen akker, maar vruchten van de Geest. Bij christelijke attitudevorming kun je de gewenste attituden niet afsplitsen van wat er zich geestelijk ontwikkelt. Vriendelijkheid is dus niet alleen maar een optelsom van gedragingen en ook niet alleen een neiging die je aanleert en versterkt, maar een gave Gods. Als je het zo verwoordt, ontkom je aan de drang om attituden in de hand te hebben. Je kunt alleen maar bezig zijn in termen van zaaien, snoeien, natmaken etc. De oogst heb je niet in de hand en is ook niet voor jezelf. Christelijke attitudevorming zal dus alleen maar kunnen plaatsvinden als er hoge verwachtingen zijn van het werk van de Geest in de volgende generatie. Als die er niet is, dan zal de vorming van ‘waardigheid’ vervallen tot conditioneren en drillen.