Geweldige uitvindingen, die smartphones! Toch? Het kost nauwelijks moeite om tien gevaren en nadelen van moderne media op te noemen. De voordelen van die apparaten blijven vaak buiten beeld. Jammer, want dat frustreert jongeren en belemmert een evenwichtig gesprek over nieuwe media.
De boeken en gedichten van de Joods-christelijke schrijver Isaäc da Costa worden weinig gelezen. Het bekendste citaat uit zijn werk betreft dat over de boekdrukkunst: een stap naar de hemel en een stap naar de hel. Letterlijk schreef hij: ‘Het was een reuzenstap,/ ten hemel – en ter hel. Ja, menschdom! ook ter helle.’ Da Costa betrok dat niet alleen op de drukpers maar ook op de uitvinding van de stoomboot en de trein.
Een reuzenstap naar de hel. De voorbeelden daarvan liggen voor het oprapen. Een jochie op de basisschool dat elke dag 4,5 uur gamet. Een seksfilmpje dat circuleert in groep acht. Een meisje in groep zeven dat gepest wordt door haar uit te sluiten van de WhatsAppgroep van de klas. Een echtscheiding doordat een ‘oude vlam’ via Facebook inbrak in een huwelijk. De beeldcultuur die z’n duizenden verslaat. Vraag een paar ouders op ’t schoolplein en je hoort de ene na de andere klaagzang.
Hoe zit ’t dan met die stap naar de hemel? Een sprong zelfs, een reuzenstap? Die is moeilijker te vinden. Komt dat omdat we nauwelijks meer beseffen hoe de wereld er een halve eeuw geleden uitzag? Laten we eerst een paar voordelen van die moderne technologie noemen.
1. Snel
Omstreeks 1490 ontstaan de eerste postverbindingen dwars door Europa. Een brief vanuit Innsbruck, in Oostenrijk,doet er vijfeneenhalve dag over om in Antwerpen aan te komen. Althans in de zomer, want in de winter duurt het een dag langer, omdat de koerier alleen overdag kan reizen. Elke 35 kilometer stonden er een nieuwe man en een vers paard gereed om de postzak over te nemen.
Vandaag de dag is zo’n tempo onvoorstelbaar. De grote doorbraak daarbij (na de fax) was de komst van e-mail. Elektronische brieven zijn nu letterlijk binnen een tel op de plaats van bestemming, terwijl de kosten vrijwel nul zijn. Dat heeft een enorme doorbraak veroorzaakt. Handgeschreven brieven zijn zeldzaam geworden, evenals briefkaarten.
Intussen beschouwt de jongere generatie e-mailen als achterhaald: dat doe je alleen met je docent of met de overheid. Berichten wissel je uit via WhatsApp of Facebook en moet je per se een bestand doorsturen, dan doe je dat met een linkje uit Dropbox of OneDrive.
Wat kunnen we hiervan leren? Ouders vragen zich misschien af wat nu toch het nut is van al die boodschappen via WhatsApp, Facebook of Snapchat. Het kan helpen om dan uw gebruik van e-mail eens te vergelijken met dat van de brief van vroeger. Of, als u niet mailt, vergelijk dan uw brief eens met die van de koerier uit 1490. Kortom: vroeger was ’t anders, maar niet alles was beter.
2. Multimediaal
Die brief uit 1490 bevatte waarschijnlijk alleen letters, evenals de eerste Nederlandse krant uit 1618. Tegenwoordig bestaat communicatie vaker uit beelden. In plaats van na afloop thuis te vertellen dat je lekker gegeten hebt, app je vanuit het restaurant een foto van je bord. De eerste stapjes en de verjaardag van oma: daar leent WhatsApp zich prima voor. Maar de huidige manier van communiceren is niet alleen populair voor familieberichten of het huiswerk van aardrijkskunde. Steeds vaker wordt WhatsApp zakelijk gebruikt, vooral om advies te vragen. Een timmerman zet een fotootje in de groep en vraagt z’n collega’s om raad. Is de wasmachine kapot, dan neem je contact op met de witgoedhandelaar via WhatsApp en stuur je foto’s van de foutmelding. NRC berichtte vorig jaar dat artsen vaak onderling overleggen via WhatsApp en foto’s uitwisselen om elkaar raad te vragen. In noodsituaties zijn daarmee zelfs levens gered. Sociale media hebben een volwaardige plaats in de zakelijke communicatie. In de VS zijn er bedrijven die nauwelijks meer investeren in een website maar Facebook gebruiken om zich aan klanten te presenteren. Op de Facebookpagina van KLM zeggen klanten dat ze daar sneller geholpen worden dan via de telefoon. De NS staat bekend om z’n vriendelijke klantenservice via Twitter. En op YouTube zijn de video’s met muziek en games het meest populair, maar direct daarop volgt de categorie ‘how-to’. Die staat vol gebruiksaanwijzingen variërend van bandenplakken tot nagellakken of van het bereiden van artisjokken tot het repareren van een kunstgebit.
Dat zowel informatie als communicatie nu vooral verloopt via sociale media, is veelzeggend. In discussies over gebruik van sociale media door jongeren klinkt vaak het verwijt dat al die gesprekken ‘nergens over gaan’, maar dat oordeel is te kort door de bocht. Natuurlijk zijn er veel inhoudsloze discussies op WhatsApp. Daar staan echter tal van berichten tegenover die veel meer inhoud hebben dan de meeste briefwisselingen of telefoongesprekken.
3. App economy
Sociale media zijn dus niet alleen gericht op ‘fun’. Als Nederland een etmaal lang zonder elektriciteit of telefoon moest doen, zou de schade enorm zijn – dat beseft iedereen. Maar datzelfde geldt als we een etmaal zonder internet, Facebook of WhatsApp moesten doen. Een derde belangrijke ontwikkeling is die van de app-economie. Zoals de stoommachine, de spoortrein en het wegennet de economische groei hebben gestimuleerd, zo is nu de smartphone een ‘infrastructuur’ die miljarden opbrengt. De app-economie zelf is in 2016 al goed voor 143 miljard dollar, vijf keer zoveel als de wereldwijde omzet van Philips. En dan te bedenken dat Philips daar duizenden frietpannen, tandenborstels, LED-lampen en echoapparaten voor moet verkopen, terwijl er bij zo’n app geen schroevendraaier aan te pas komt. Tel daarbij op wat het gevolg is van deze apps en de invloed die zij krijgen op de ‘gewone’ economie. Dat is niet eenvoudig in dollars uit te drukken, maar denk daarbij aan de invloed van webshops op winkelcentra, of van de Uber-app op de taxiwereld.
Reuzenstap
De vruchten van de digitale revolutie zijn dus heel divers. Datzelfde WhatsApp dat de ene dag echtscheidingen veroorzaakt, redt de andere dag levens. Dat is wat Da Costa bedoelde met z’n stap ten hemel en ter hel. De boekdrukkunst bracht romans voort die Gods ordeningen honen, koningen onttronen, het huwelijk verontreinigen en oproervlammen ontsteken, schrijft hij.
Maar Da Costa zag er ook de vinger Gods in, want ‘de Schrift, het eerste, ging van toen vertienmaalduizendvuldigd naar ’s aardrijks hoeken uit!’ Dat was de reuzenstap ten hemel. Wie eeuwen later de balans opmaakt van de boekdrukkunst, mag verwonderd terugblikken. Wat heeft die uitvinding, samen met die van de postverspreiding, door Gods genade sterk mogen bijdragen aan de Reformatie.
Maar tegelijkertijd moet je constateren dat de ‘afdeling’ Bijbels en goede lectuur bij een Bruna-winkel in het niet valt bij de planken vol pulp. Zo ziet het er ook uit in de app-winkels van Apple en Google, waar Bunyan moet concurreren met de Bouquet-reeks en Maarten Luther met Minecraft. Wie zo’n digitale winkel binnenstapt, waant zich werkelijk op de IJdelheidskermis.
Overigens beperkte Da Costa die reuzenstap ten hemel niet tot het drukken van Bijbels maar ook tot ‘vermenigvuldiging van licht, van wetenschap, van woord, van wil, van macht’. Zo’n opsomming zou moeiteloos passen bij de smartphone en z’n digitale producten. Dan gaat het niet alleen om dat diepgaande Whatsapp-gesprek tussen oma en haar kleindochter of het luisteren naar de kerktelefoon, maar ook om het Skype-gesprek met de kinderen in Canada of het YouTube-filmpje van de zending in Powakka.
Dit artikel is niet bedoeld om de bezwaren tegen de smartphone of de gevaren van sociale media te verbloemen, integendeel. Die komen in de twee volgende afleveringen uitgebreid aan de orde. Maar om daarbij het goede evenwicht te vinden, is het nuttig om ook de positieve mogelijkheden in te zien.
Deze blog werd eerder gepubliceerd in het Kerkblad van de Hersteld Hervormde Kerk en is het eerste deel in een drieluik. Lees ook deel twee en deel drie!