Het sociogram: hoe gebruik je dat goed in je klas? 19 januari 2016

Wanneer en hoe kun je het sociogram inzetten? Heeft het zin om naast ZIEN! ook een sociogram in te vullen? Als leerkracht ben je benieuwd hoe de relaties zijn in je klas. In dit artikel lees je meer over het sociogram en hoe je dit kunt combineren met ZIEN!.

Het inzetten van een sociogram doe je om een positieve, samenwerkende klas te bevorderen. Door het inzetten van een sociogram krijg je inzicht in de relaties in de klas. Op basis hiervan kun je gedrag tussen kinderen bevorderen of juist sturen. Door de uitslag van een sociogram zie je welke leerlingen populair zijn maar ook welke leerlingen buitengesloten of genegeerd worden. Daar wil je mee aan de slag!

Relaties

Het sociogram is een onderzoeksmethode waarbij je gebruikt maakt van vragenlijsten om inzicht te krijgen in de onderlinge relaties en de plaats van het kind in de groep (Alkema, 2011). In het sociogram worden twee soorten relaties onderzocht, namelijk van vriendschap en samenwerking. Het sociogram is een makkelijk instrument om in te zetten, omdat het weinig uitleg vraagt en weinig tijd kost. De leerlingen hoeven alleen enkele vragen in te vullen. De resultaten kunnen jou vervolgens snel (nieuwe) inzichten geven.
Mooi is dat het sociogram niet jouw mening of beeld van de groep weergeeft, maar de relaties tussen kinderen in de klassensituatie, zoals zij die zelf zien (Kerpel, 2014). De informatie vanuit een sociogram is goed te gebruiken bij het bepalen wat een groep nodig heeft. Je kunt de informatie meenemen bij het opstellen van een groepsplan. Het sociogram geeft ook richting bij de observaties op het plein en in de klas. Bijvoorbeeld: klopt het dat dat ene meisje weinig contacten heeft? Hoe komt het dat ze steeds alleen staat?

Veelgebruikte sociogrammen

Twee verschillende versies van het sociogram worden vaak in het basisonderwijs ingezet. ParnasSys biedt de mogelijkheid om schriftelijke of mondeling en stelling voor te leggen aan de leerlingen, waarvan de resultaten geregistreerd kunnen worden in ParnasSys. Dat levert een goed bruikbaar overzicht op. Het nadeel van dit sociogram is dat leerlingen maar op één stelling antwoord kunnen geven. Je kunt wel uit meerdere stellingen kiezen.
Daarnaast is via de website Sometics een digitaal sociogram in te vullen (Onderwater, 2009). Het sociogram is gratis te gebruiken, maar is dan maar beperkt te bewaren. Na betaling kunnen ook foto’s en vraagstellingen worden toegevoegd en kan het sociogram bewaard worden. Een nadeel van dit sociogram is dat de leerling bij elke stelling precies drie kinderen moet kiezen, terwijl leerlingen misschien meer of minder kinderen zouden willen kiezen. Dat kan een vertekend resultaat geven.
Bij beide sociogrammen zijn er vastgestelde stellingen waaruit gekozen kan worden. Bij ParnasSys kun je zelf je eigen stellingparen toevoegen. Dat kan via Beheer > Schooltabellen: Sociogramstellingparen. Bij Sometics kunnen vragen eventueel aangepast worden. Maak een goede afweging welke vraag/stelling je gebruikt. Om de goede resultaten uit het sociogram te krijgen, moet je bedenken of die vragen meten wat jij wilt weten: krijg ik hiermee inzicht in de relaties van vriendschap?

ZIEN! en sociogram

Maak je gebruik van ZIEN!, dan is het belangrijk dat je de uitkomsten van het sociogram altijd interpreteert samen met de ZIEN!-resultaten.  Met behulp van het sociogram wordt duidelijk welke plaats de leerling in de groep heeft. ZIEN! geeft vervolgens meer informatie over de sociaal-emotionele aspecten die hierachter kunnen liggen: toont de leerling wel initiatieven in contacten? Of heeft een leerling zo weinig impulsbeheersing dat de andere leerlingen deze leerling lastig vinden, en er daarom niet mee willen samenwerken? Wat is het welbevinden van die leerling die maar weinig vriendinnen heeft? Geeft dat zorgen? Je kunt de handelingssuggesties inzetten om de sociale vaardigheden te verbeteren, waardoor de leerling wellicht een betere plaats in de groep krijgt. Bekijk ook of ‘populaire’ leerlingen kunnen helpen om de leerling een betere plaats in de groep te laten krijgen.

Aandachtspunten

  • Het sociogram komt niet in plaats van observeren. Het is belangrijk dat je als leerkracht goed blijft observeren in de klas, omdat jij degene bent die direct kan inspelen op relaties.
  • Door de negatieve vragen in een sociogram wordt de leerling gestuurd in negatieve keuze. De leerling moet iemand invullen met wie hij liever niet samenwerkt/speelt. Het kan zijn dat de leerling iemand invult terwijl hij eigenlijk deze persoon niet negatief zou beoordelen, maar nu moet hij iemand negatief kiezen.
  • Het sociogram moet bij de hele groep afgenomen worden om een betrouwbaar beeld te krijgen. Wanneer de helft van de groep het maar invult, is het beeld niet compleet.
  • Jongere kinderen kiezen vaak alleen leerlingen die ze kunnen zien of die op dat moment aanwezig zijn in de groep. Daarom is het voor jongere kinderen (groep 1-4) van belang een fotolijst neer te leggen of digitaal toe te voegen, zodat de leerlingen de medeleerlingen op foto’s kunnen aanwijzen.  
  • Kinderen kunnen met elkaar na gaan praten over hetgeen ze ingevuld hebben. Het nadeel is dat kinderen zich verplicht voelen om te zeggen wie ze gekozen hebben, terwijl ze dit eigenlijk niet willen zeggen. Jij, als leerkracht, maakt uiteindelijk uit hoe hier mee om wordt gegaan. Vertel dat niemand zijn keus hoeft te vertellen. Het gaat erom dat jij iets met de resultaten kunt én dat de leerlingen zich ervan bewust worden dat zij zelf een bijdrage (kunnen) leveren aan fijne relaties onderling.

Interpretatie

Een interpretatie van het sociogram dient zorgvuldig te gebeuren. Echt populaire kinderen en buitengesloten kinderen vallen op, maar over kinderen die wel eens negatief of positief gekozen worden, valt nog niet veel te zeggen. Dit kan pas wanneer het sociogram vaker is afgenomen. Het korte instructiesociogram van ParnasSys beschrijft vijf soorten uitkomsten van leerlingen (Beheerder supportportaal, 2010):
  • Populair: kinderen met veel positieve nominaties en weinig negatieve nominaties
  • Controversieel: kinderen met veel positieve nominaties en veel negatieve nominaties
  • Genegeerd: kinderen met weinig positieve nominaties en weinig negatieve nominaties
  • Buitengesloten: kinderen met weinig positieve nominaties en veel negatieve nominaties
  • Neutraal: alle kinderen die niet in de bovengenoemde categorieën vallen

Momentopname

Het sociogram is echt een momentopname. Aan het begin van het jaar zal er zeker iets anders uitkomen dan aan het eind van het jaar. Het is aan te bevelen om het sociogram in te zetten rond de herfstvakantie, na de kerstvakantie en rond de meivakantie. Rond de herfstvakantie is de groep gevormd en zullen de relaties redelijk vast zijn. Toch kan er nog veel veranderen; daarom is van belang om rond het begin van het nieuwe kalenderjaar ook een beeld te hebben van de relaties. Juist aan het begin van een nieuw kalenderjaar, na een onderbreking door twee weken vakantie, is er weer nieuwe start waar ook nieuwe relaties gevormd kunnen zijn. Ten slotte is het aan te raden om een sociogram af te nemen rond de meivakantie. Het einde van het jaar komt in zicht, maar rond de meivakantie kunnen nog bepaalde zaken worden aangepakt onder andere voor kinderen die buitengesloten worden of kinderen die niet gekozen worden met samenwerken. 

Meer informatie

Wil je graag meer weten over groepsdynamica en hoe je daar in jouw groep mee om kunt gaan? Driestar onderwijsadvies biedt verschillende begeleidingsmogelijkheden rondom dit thema! Lees er hier meer over.
  • Alkema, E. (2011). Meer dan onderwijs. Assen: Koninklijke van Gorcum.
  • Beheerder supportportaal. (2010). Korte instructie sociogram. Deventer: ParnasSys.
  • Kerpel, A. (2014). Sociogram: inzicht in sociale relaties en tips voor de leerkracht. Opgehaald van Wij-leren.nl: http://wij-leren.nl/sociogram-tips.php
  • Onderwater, M. (2009). Maak een sociogram in een handomdraai met Sometics! Opgehaald van Sometics: http://www.sometics.com/nl/sociogram

Meer nieuws

    • Mooie scores Keuzegids voor de master Leren en Innoveren

      Studenten geven in de Nationale Studenten Enquête aan tevreden te zijn over de masteropleiding Leren en innoveren bij Driestar hogeschool die samen met de hogescholen CHE en Viaa gegeven wordt. Op vier van de vijf onderdelen scoort de master bovengemiddeld, en op één onderdeel gemiddeld. Dat is te lezen in de Keuzegids masters 2024.

    • Janneke de Jong-Slagman benoemd als lector Geletterdheid bij Driestar educatief

      Binnen het onderzoekscentrum van Driestar educatief start per 1 augustus 2024 het lectoraat Geletterdheid. Dit nieuwe lectoraat heeft als doel een bijdrage te leveren aan een positieve, inhoudsgerichte leescultuur bij zowel leerlingen in het primair en voortgezet onderwijs als bij studenten in het middelbaar en hoger beroepsonderwijs. Dr. Janneke de Jong-Slagman is benoemd als lector en zal leidinggeven aan dit lectoraat.

    • Vijf jaar associate degree Pedagogisch Educatief Professional

      Hoera! De associate degree Pedagogisch Educatief Professional (ad-pep) bestaat vijf jaar. Studieleider Evert de Bruin: ‘De afgelopen vijf jaar laten zien dat de opleiding voorziet in een behoefte. Onderwijs en zorg raken steeds meer vervlochten en daarbinnen kan de ad-pepper een mooie rol vervullen.’

    • Save the date: lectorale rede en installatie dr. Bram Kunz

      Op Deo Volente 13 juni 2024 hoopt dr. Bram Kunz zijn lectorale rede uit te spreken in de Sint Janskerk te Gouda. Het College van Bestuur van Driestar educatief nodigt u van harte uit aanwezig te zijn bij de installatie van dr. Bram Kunz tot lector van het lectoraat "Vorming van christelijke onderwijsprofessionals in de 21ste eeuw". 

    • Hermeneutiek en homiletiek bij William Perkins

      “William Perkins (1558 – 1602) staat bekend als de ‘vader’ van het Engelse puritanisme die een enorme invloed heeft op theologie en spiritualiteit in de Engelstalige wereld en in West-Europa. Zijn hermeneutiek is klassiek-calvinistisch,” vertelt prof. Baars over William Perkins.