De veranderende samenleving vraagt van christelijke organisaties om te denken vanuit de kern van hun identiteit, schrijft voorzitter van het college van bestuur Rens Rottier.
Dat maakt helder waar je als christelijke instelling voor staat. Hoe die kern wordt vertaald naar concrete normen en regels kan per situatie verschillen.
Tijdens de laatste algemene beschouwingen in de Tweede Kamer leverde SGP’er Van der Staaij een opmerkelijke bijdrage. Hij deed het voorkomen alsof een vergadering van de ministerraad begon met een Bijbelstudie. Op gevatte wijze legde hij verschillende leden van het kabinet uitspraken in de mond, passend bij hun politieke kleur. Zo liet hij minster Ploumen voor Ontwikkelingssamenwerking voorstellen om te kiezen voor de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Mede door deze originele aanpak kreeg zijn bijdrage veel media-aandacht.
Ongetwijfeld heeft Van der Staaij met zijn medewerkers vooraf goed nagedacht over de inhoud en de vormgeving van zijn bijdrage. In de keuzen die gemaakt zijn, hebben ze gezocht naar een manier om de levensbeschouwelijke identiteit van de eigen partij in het debat in te brengen. Al vaker is Van der Staaij opgevallen door de originele manier waarop hij dit doet. Zelfs bij aperte tegenstanders van christelijke politiek levert deze manier een zekere ontvankelijkheid op. Door zijn creatieve aanpak had hij tijdens de begrotingsbehandeling ruimte om een hele perikoop uit de Bijbel te citeren. Welk Kamerlid heeft dat ooit gedaan?
Wat in Van der Staaijs publieke bijdragen vooral opvalt, is dat hij het accent legt op het positieve van de Bijbelse boodschap. Minder laat hij het opgeheven vingertje zien, maar meer de hartelijke uitnodiging klinken. Een commentator schreef in deze krant: „Van der Staaij getuigt niet minder, maar anders.”
Of je het ermee eens bent of niet, duidelijk is dat Van der Staaij en de zijnen zoeken naar een nieuwe manier om de christelijke identiteit in het dagelijkse politieke bedrijf handen en voeten te geven. De manier waarop de geloofsovertuiging van de partij doorklinkt in het politieke handelen, is niet meer dezelfde als veertig jaar geleden. De voorman van de SGP zoekt vooral naar een aansprekende manier om de kern van het christelijke denken over te brengen. Door deze zoektocht toont Van der Staaij leiderschap in een tijd die vraagt om nieuwe verwoording van het christelijk getuigenis.
Denkproces
Ik herken me in deze zoektocht naar nieuwe manieren om met identiteit om te gaan. Binnen Driestar educatief hebben we daarover de achterliggende jaren vaak en diep nagedacht. We zijn niet minder bezig met onze identiteit, maar wel anders. Hoe staan we als christelijke organisatie in de samenleving van de 21e eeuw? Dat vraagt om doordenking van onze christelijke waarden en hoe die doorwerken in ons handelen. Een deel van dit denkproces wil ik door middel van dit essay delen, in de hoop dat het dienstbaar is aan het gesprek over identiteit binnen christelijke en reformatorische organisaties.
Tal van reformatorische organisaties, zoals scholen, zorginstellingen, verenigingen, media en politieke partijen, zijn ontstaan uit de behoefte van een groep mensen die een organisatie met een gereformeerde identiteit wensten. Ouders en leerlingen, deelnemers, cliënten of leden verwachten dat die identiteit herkenbaar aanwezig is. De instituten besteden in hun beleid en presentatie daarom veel aandacht aan het vertalen van de identiteit naar de praktijken binnen hun organisatie. Hoe maak je als organisatie in de praktijk van elke dag zichtbaar en merkbaar wat je gelooft en wie je daarom bent? Hoe geef je als teamleider, directeur of bestuurder daaraan leiding?
Waarden en normen
De kern van de identiteit bestaat uit diepliggende waarden die geworteld zijn in een levensovertuiging. Om waarden in de praktijk zichtbaar te maken en ze te verankeren in de organisatie, is het nodig om ze te vertalen naar normen en regels. Waarden vormen de kern van de identiteit, normen en regels zijn de vertaling ervan binnen een bepaalde context. Een organisatie benoemt bijvoorbeeld als waarde dat de medewerkers zich in hun handelen laten leiden door de Bijbel. Een concrete norm die daaruit afgeleid wordt, is dan dat er met enige regelmaat een bezinnend moment gepland wordt, zoals een weekopening of Bijbelstudie waar de medewerkers verwacht worden. Die vertaling naar normen voor gedrag is nodig omdat waarden anders vaag en zweverig kunnen blijven. Belangrijk is echter dat de achterliggende waarde niet uit beeld verdwijnt.
Voor een christelijke organisatie zijn er twee grote gevaren. Het eerste is dat de verschillen tussen medewerkers of deelnemers zo groot worden dat de waarden niet meer centraal benoemd worden. De identiteit is dan diffuus en krachteloos en kan niet meer leidend zijn voor het handelen van de organisatie. Een tweede gevaar is dat de waarden wel gemeenschappelijk zijn en vastgelegd in beleidsdocumenten, maar niet leven in de organisatie. Dan vervalt de identiteit tot normen en regels. Wat bindt, zijn de gezamenlijke afspraken, niet de gedeelde waarden. Normen kunnen dan heel gemakkelijk als kern van de identiteit gezien en beleefd worden. Het kan ook zijn dat mensen binnen de organisatie denken dat het met de identiteit wel goed zit als alles volgens de regels verloopt. Terwijl de kern van de identiteit langzaam verdwenen is.
Delen met anderen
Binnen Driestar educatief zijn er drie ontwikkelingen waardoor we opnieuw nadenken over onze waarden en hoe we deze praktiseren. Allereerst is er de acceptatieplicht binnen het hbo. Studenten die na kennismaking en een persoonlijk toelatingsgesprek ervoor kiezen om bij ons te komen studeren, worden toegelaten, ook als zij niet of niet helemaal onze identiteit delen. Daardoor zien we bij sommige deeltijdopleidingen een gemêleerde studentenpopulatie ontstaan. Daarnaast levert Driestar educatief behalve aan de primaire doelgroep van reformatorische scholen steeds vaker aan allerlei andere scholen diensten op het gebied van onderwijsadvies.
De derde ontwikkeling zijn de internationalisering en het contact met christenen uit andere landen en culturen. Buiten onze grenzen ontmoeten we mensen die leven in een geheel andere context, een andere geschiedenis hebben en vaak met zeer beperkte middelen en lage salarissen hun werk moeten doen. Toch voelen we ons één van geest met hen als we hun hartelijke en diepe betrokkenheid bij de kern van het christelijke onderwijs ervaren. Datzelfde geldt als we hun heldere visie en verwoording horen van waar het in christelijke onderwijs om gaat. Zij kiezen soms heel andere normen, maar we delen onze waarden.
Door deze ontwikkelingen is de overtuiging gegroeid dat Driestar educatief er is voor de reformatorische achterban, maar dat we onze kennis en ervaringen ook willen delen met anderen. We willen goeddoen, vooral aan de huisgenoten van het geloof, maar ook aan allen. Dat betekent dat we geconfronteerd worden met een situatie waarin niet alle studenten en afnemers van onze diensten bekend zijn met onze normen en vormen. Dat noopt ons ze opnieuw te doordenken, onder woorden te brengen en de verbinding te maken met de onderliggende waarden. Daarbij kunnen we niet altijd gebruikmaken van het woordgebruik en het referentiekader van onze directe achterban. We moeten ons richten op de kern van onze identiteit en de basale waarden die daarvan deel uitmaken. Het maakt ons ook nog bewuster van de vraag hoe deze identiteit doorwerkt in ons dagelijks werk, omdat ons gedrag meer zegt over onze identiteit dan onze woorden.
Schapenboer
De bron voor onze christelijke identiteit is het Woord van God. Daarvan geloven en belijden we dat het ons richtsnoer, ons kompas en onze inspiratiebron is voor alle tijden, gelegenheden en vragen. We beseffen dat Schriftstudie en een ontvankelijke houding van groot belang zijn om die bron zijn werk te laten doen. Belijdend dat we in alles van Hem afhankelijk zijn, voelen we ons verantwoordelijk om steeds te zoeken naar lijnen vanuit de Schrift voor ons denken en handelen. Daarna behoort ook de gereformeerde belijdenis tot de kern die ons de weg wijst, inspireert, opscherpt en wijsheid aanreikt. Het meer en meer bewust vanuit deze kern leren denken en werken en daardoor ook meer aandacht geven aan de vertaling en doorwerking van de identiteit, zou ik willen aanduiden als ”kerndenken”.
Recent hoorde ik van ChristenUnie-Kamerlid Segers een prachtige illustratie van wat kerndenken is. Hij leverde een bijdrage aan een Europese conferentie waarbij ook diverse Nederlandse reformatorische scholen betrokken waren. Segers vertelde ons over een Nederlandse en een Australische schapenboer. De Nederlander perkt een stuk grasland af met palen en prikkeldraad en bestemt dit als schapenwei. De boer zorgt er vooral voor dat de omheining stevig is, zodat er geen schapen kunnen ontsnappen. De Australische schapenboer heeft geen grenzen aan zijn weiland, maar slaat een bron die stromend water geeft. Omdat een schaap water nodig heeft om in leven te blijven, zal hij altijd weer terugkomen bij die bron. Zo blijft de kudde bij elkaar, zonder omheining, vanwege de aantrekkingskracht van de bron.
Als je een christelijke organisatie ziet als een groep die binnen een bepaalde omheining moet blijven, is het de taak van de leider om de begrenzingen helder te maken en de kudde binnen die hekken te houden. In het andere beeld richt de leiding of het bestuur zich vooral op de kern, de bron. Die bron moet blijven stromen en inspireren, zodat de schapen gevoed worden en bij elkaar blijven. Grensbewaking is vooral gericht op buiten houden wat niet bij je identiteit past en wie er niet bij je doelgroep horen. Kernbewaking is gericht op doen wat bij de kern van je identiteit past en op die manier doelgroepen naar je toe trekken. Dan wordt tegelijk ook duidelijk wie zich daartoe niet voelt aangetrokken en afstand neemt of houdt.
Praktische consequenties
Nu is het werken vanuit de kern niet een volledig nieuwe weg die we zijn ingeslagen. Onze oprichter P. Kuijt en zijn collega’s en opvolgers zochten hier ook naar in de context van hun tijd. Ook zij probeerden de verbinding te leggen tussen de christelijke identiteit en de praktijk van onderwijs en leraarschap. De geschetste ontwikkelingen hebben ons echter veel meer bewust gemaakt van het belang om ons hier expliciet op te bezinnen en ons werk en denken voortdurend aan die kern te ijken. Alleen zo kunnen we ervoor zorgen dat onze identiteit er echt toe doet in onze organisatie. Dit is nodig om ons bestaan te legitimeren en om als instituut toekomst te hebben.
Deze toenemende aandacht voor de kern heeft praktische consequenties. We blijven binnen Driestar educatief nauwkeurig in ons benoemingsbeleid. We zoeken mensen die kwaliteit hebben. Maar daarnaast kijken we vooral ook of een kandidaat zich van harte verbonden weet aan de grondslag en de kernwaarden van onze identiteit en daaraan concreet gestalte weet te geven. Onze medewerkers volgen de nascholingsmodule “Brongericht werken”. Daarin lezen we bronteksten van Augustinus, Calvijn, Pascal en anderen en zoeken naar de vertaalslag naar onze werksituatie. Ook onze studenten maken kennis met zogenaamde bronteksten in de leerlijn persoonlijke ontwikkeling. Bij het doordenken van opleiding, onderwijs en vorming luisteren we naar de Bijbel, de belijdenisgeschriften en onze andere christelijke bronnen. Samen met de Theologische Universiteit in Apeldoorn investeren we in een promotiestudie over de vraag hoe een Bijbels mensbeeld zich verhoudt tot de huidige vraagstukken van onderwijs en opvoeding. De richtinggevende noties die we op het spoor komen, zijn leidraad voor de lectoraten bij de kennis die ze ontwikkelen. Ze behoren ook tot de basisbagage van elke student die bij ons afstudeert. Het is ons verlangen dat op die manier onze bijdrage aan het christelijk onderwijs echt gedragen wordt door de kern van ons geloof. We beseffen dat we dit niet in eigen kracht kunnen, dagelijks struikelen en ook in ons werk van genade moeten leren leven.
Nepal
De nadruk op kerndenken kan de suggestie wekken dat de grenzen er niet meer toe doen en dat normen en vormen onbelangrijk worden. Het tegendeel is waar. Als je met hart en ziel aan de kern verbonden bent, zal zich dat tonen in de normen en de vormen die je kiest. Integriteit, een mens uit één stuk zijn, betekent dat waarden en normen, principe en gedrag één zijn. Tegelijk leert het leven ons dat er verschillende keuzes mogelijk zijn in de vertaling van waarden naar normen. Die keuzes hangen samen met opvoeding, kerkelijke omgeving, regionale en nationale cultuur en leeftijd. Daarom kunnen en mogen er verschillen zijn. Het is winst als we elkaar hierin ruimte bieden en erkennen dat onze organisaties en contexten zo verschillend zijn dat geen enkele route de enige of beste is. In het gesprek daarover moeten we niet in de eerste plaats proberen te denken vanuit het verschil in normen, maar vanuit de al of niet gedeelde waarden.
Een prachtig en aansprekend voorbeeld hiervan is een instituut uit Nepal waarmee Driestar educatief contacten onderhoudt. Dit jaar nam Puspha Sunawar uit Nepal de eerste beurs uit ons Piet Kuijtfonds in ontvangst. Zij is onderwijsadviseur in het Early Childhood Education Centre (ECEC) in Kathmandu. Haar ruim veertig collega’s zijn allen praktiserend christen en behoren daarmee tot een zeer kleine minderheid (1 procent) van de bevolking. Het centrum mag zich niet als christelijk presenteren. Toch vallen de medewerkers van ECEC op door hun christelijke levensinspiratie ,die doorwerkt in de kwaliteit en de impact van hun werk. Ze zijn herkenbaar en aantrekkelijk voor een breed publiek en helpen de overheid bij het ontwikkelen van goed onderwijs. Hoe kan dit in een hindoesamenleving? Een van de geheimen is dat ECEC veel investeert in kernbewaking. Elke dag komen de medewerkers een moment bij elkaar om de Bijbel te lezen, daarover te spreken, met elkaar te bidden en na te denken over hoe hun geloof doorwerkt in hun werk.
Wij kunnen zo’n voorbeeld niet een-op-een kopiëren naar onze situatie. We kunnen er wel van leren en ons erdoor laten inspireren. Ook wij komen voor nieuwe vragen te staan als we een kleine minderheid worden en onze omgeving steeds minder weet van christelijk geloof en christelijk onderwijs. Bij deze Nepalese christenen kunnen we zien hoe ze vanuit de kern van het christelijk geloof de eigen gemeenschap dienen en daarnaast allen die zich tot die kern voelen aangetrokken.
Richting
Ik begon met SGP-Kamerlid Van der Staaij, omdat ik bij hem en zijn collega’s een zoektocht zie die ik herken binnen ons instituut. Hij probeert vanuit de kern de verbinding te houden met zijn achterban en tegelijk te zoeken naar een vertaalslag naar normen en vormen die helder, praktisch en aantrekkelijk zijn in de politieke omgeving waarin hij werkt. Ik zag ditzelfde gebeuren op het gemeentelijke niveau van de politiek. ”Bij de kern blijven” was het verkiezingsmotto van de regionale SGP in de Krimpenerwaard. Een motto dat, volgens de lijsttrekker, het praktische en het principiële combineert. Dat is de richting die ik voor me zie en waarin reformatorische organisaties verder kunnen denken en zich verder kunnen ontwikkelen. Zo kunnen ze hun achterban dienen en ook uitnodigend zijn voor anderen die zich aangetrokken voelen tot die kern.
Dit essay verscheen op zaterdag 13 december in het Reformatorisch Dagblad. Op 22 december verscheen in dezelfde krant een reactie van Johan Flier, Jan Kuijers en Gert van Leeuwen met de titel 'Driestar educatief, haal hek niet van dam'. Rottier reageerde hier op 26 december op met het artikel 'Vormgeving identiteit Driestar educatief hangt af van context'.